Inoveli YesiXhosa: UMyalelo, Iintsomi, NeMbali
Inoveli yesiXhosa yintlobo yezincwadi ezinomdla eziphuhlisa ulwimi nenkcubeko yamaXhosa. Ngaba wakhe wazibuza ukuba ziyintoni ezi noveli? Ngaba ziyintoni ezenza ukuba zibe nomdla kangaka? Kule nqaku, siza kujonga nzulu kweli hlobo lezincwadi, sihlolisise imvelaphi yalo, iimpawu zalo, kunye nokubaluleka kwalo kuluntu lwamaXhosa. Siza kuqwalasela umxholo othe ngqo, sihlolisise iincwadi ezithile eziphawulekayo, kwaye sigxininise indlela ezi noveli zidlala ngayo indima ebalulekileyo ekugcineni nasekutshintsheni inkcubeko yethu. Ngoko ke, masithathe uhambo olumnandi ekutyhileni umhlaba othakazelisayo weenoveli zesiXhosa.
Ezi noveli azizizo nje iincwadi; ziingqokelela zembali, imiyalelo, neentsomi ezinqamlezileyo ezingqongqo ezingqongqo ngamava oluntu lwamaXhosa. Zibonisa ubomi bemihla nezolo, zinika umbono obukhali wendlela abantu ababephila ngayo, bathandana ngayo, balwa ngayo, kwaye benza ngayo ukuhlangabezana neengxaki zobomi. Ukongeza, zithatha indima ebalulekileyo ekugcineni nasekutshintsheni ulwimi lwesiXhosa. Ngokusebenzisa ulwimi olutofotofo, olucebileyo, ezi noveli zinceda ukuba zikhusele iindlela zokuthetha, izaci, nemizekeliso eziyingxenye ebalulekileyo yobunikazi bamaXhosa. Ngoko ke, ukufunda inoveli yesiXhosa akukuhambisi nje ngobumnandi; kukukunika ithuba lokuzibandakanya kwisiko eliphilayo, eliqhubekayo, kwaye lokufunda ngendlela ekhethekileyo yokucinga nokuziveza.
Imvelaphi neMbali yeeNoveli zesiXhosa
Ukuqonda indawo ye-inoveli yesiXhosa, kubalulekile ukuzihlolisisa imvelaphi yazo kunye nendlela ezikhule ngayo ngokuhamba kwexesha. Ezi noveli azizange zivele nje ngobusuku obunye; ziye zaphuhliswa ngamandla amashumi eminyaka, ngamandla eempembelelo ezininzi, ukusuka kwiintsomi zesiXhosa zakudala ukuya kumathuba omtsha okubhala nawokushicilela. Ukuqala kwesi siganeko kunokulandwa kwiinkulungwane zokuqala zama-20, xa ababhali bokuqala bamaXhosa baqala ukubhala iincwadi. Ezi zincwadi zokuqala, zazingamahlathi ngendlela eyahlukileyo, zazibonisa imixholo enjengobomi besintu, imeko yoluntu, kunye nokungqubana phakathi kwezithethe zesintu nendlela yokuphila yanamhlanje.
Ezi ncwadi zokuqala zazinendima ebalulekileyo ekumiseleni imigangatho yokubhala nokubhala ngesiXhosa. Zanceda ukuhlaziya ulwimi, ukongeza iindlela ezintsha zokuthetha nokuziveza. Ukuza kuthi ga ngoku, ezi ncwadi zinceda ukumakisha inkqubela ebalulekileyo. Ukongeza, zaba yinxalenye yesiseko se-noveli yesiXhosa esiza kwandiswa ngokukhawuleza. Ngokuhamba kwexesha, njengoko ulwimi lwamaXhosa lwaqhubeka lukhula, zaphuhliswa iindlela ezininzi zokubhalwa kwe-noveli. Kwakhona, ababhali baqala ukuhlola uluhlu olubanzi lwemixholo, ukusuka kwimibali yothando neyosapho ukuya kwimbali yezopolitiko, kwakunye nemiba yezentlalo eyayichaphazela uluntu lwamaXhosa.
Kule minyaka yakutshanje, sibone ukunyuka kwamanani ee-noveli zesiXhosa ezipapashiweyo. Ukuphuhliswa kwezixhobo zedijithali, njengokushicilela ngokufuna kunye ne-intanethi, kukhuthaze ukubunjwa kwamaqela amabali e-noveli. Ngoku, ababhali bamaXhosa banokufikelela ngcono kubaphulaphuli, kwaye ngoku abafundi banokufikelela ngokulula kwiincwadi ezahlukeneyo. Isiphumo salo lonke olu tshintsho yinkqubela ebalulekileyo yolwimi nenkcubeko yamaXhosa.
Iimpawu eziQhelekileyo zeeNoveli zesiXhosa
Iinoveli zesiXhosa ziquka uluhlu olubanzi lwababhali, kodwa zinobuso obahlukeneyo. Ngokuqhelekileyo, ukuba sithatha iimpawu zazo, siqonda iindlela eziphambili eziphawula olu hlobo lwencwadi. Enye yeempawu eziphambili zezi noveli kukusetyenziswa okulukhuni kolwimi lwesiXhosa. Ababhali basebenzisa ubunzulu bolwimi, bequka iintlobo ezahlukeneyo zokuthetha, izaci, nemizekeliso. Ngokwenza njalo, ababhali abakhuseli nje kuphela ulwimi lwesiXhosa kodwa bakwenza nokuba likhuthale. Oku kubandakanya ukusetyenziswa kwemifanekiso eqaqambileyo, imizekeliso efanelekileyo, kunye neenkcazo ezihle zendawo neempawu. I-noveli yesiXhosa iyaqhubeka ikhuthaza abafundi ukuba baziveze kwiinkcukacha zolwimi.
Enye into eqhelekileyo kukujongana nemixholo ebalulekileyo ekhathaza uluntu lwamaXhosa. Ezi ncwadi zihlola imiba eyahlukeneyo, ukusuka kwintetho yentsapho nezithethe zesintu ukuya kwimicimbi yezoqoqosho nezopolitiko ezichaphazela abantu. Ukongeza, zikwenza njalo ngendlela eyenza ukuba abafundi bacinge ngendlela esinokuziphila ngayo. Oku kubonisa ukubaluleka kwezi ncwadi njengobudlelwane phakathi koluntu lwamaXhosa, ababhali, kunye nabafundi. Ukuxuba olu ngqamaniso olunzulu kubangela ukuba abafundi baxhamle ngakumbi kwiincwadi ezithethwa ngabo.
Abalinganiswa abakwiinoveli zesiXhosa badla ngokumelana, banobuntu obuntsonkothileyo obabonisa amava oluntu. Kungakhathaliseki nokuba baye baqeqeshwa njani, abalinganiswa baveza iminqweno, iingcamango, iingxaki, neempumelelo ezenza ukuba abafundi bazive benxulumene nabo. Ezi ngqondwana zinceda ukuxhasa ukuba abafundi bafunde ngakumbi malunga nabo, ngelixa befunda ngakumbi malunga nabo. Ukongeza, ukwazi ukuba abalinganiswa abanobuntu oluntsonkothileyo kuluncedo ekukhuthazeni ukuba abafundi bakwazi ukuzijonga ngamandla ukuba zinjani.
Iincwadi eziPhawulekayo neeBhali zesiXhosa
Kwi-noveli yesiXhosa, kukho ababhali abaye benza imisebenzi ebalulekileyo, bashiya uphawu oluhlala lukhona kulo mhlaba wobubhali. Ukuchaza abanye babo, ngamava anomdla. Nantsi imizekeliso ethile yeencwadi eziphawulekayo, kunye nababhali abathile:
- S.E.K. Mqhayi: Ngumlobi obalulekileyo weencwadi zesiXhosa, owaziwa ngomsebenzi wakhe onjengo “U-Samson” kunye “Umhlobo Wabantu”. Imisebenzi yakhe ngumzekelo obalulekileyo welwimi lwesiXhosa kunye nokushicilelwa kwembali. Ngokukhethekileyo, imisebenzi yakhe iyaqhubeka ihlala njengesiseko sokufunda ngesiXhosa. Iincwadi zakhe zibonisa ubunzulu besiko, ulwimi, kunye nobomi boluntu lwamaXhosa.
- A.C. Jordan: Umbhali owaziwayo ongumnikazi wencwadi ethi “Iincwadi Zomhlaba”. Le ncwadi ithathwa njengomsebenzi omkhulu obonisa imbali nenkcubeko yamaXhosa. Iincwadi zakhe zibonisa iintsomi, izithethe, kunye nendlela yokuziphatha ngendlela ecacileyo nethe ngqo. Ukwazi ngemisebenzi yakhe kunceda ukuba abafundi baziqonde ngcono iingxaki ezinzulu ezichaphazela uluntu lwamaXhosa.
- G.M. Carter: Ngumlobi obalulekileyo onomsebenzi onjengo “Qongqothwane”. Le ncwadi ibonisa ukuchithwa kwemithetho ye-Apartheid kunye nemiphumela yayo ebantwini. Ukwenza njalo, ugxininisa indlela abantu abanciphisekileyo abahlala ngayo emva kokuchithwa kwemithetho. Isigxina, ukongeza kwi-noveli ngokwayo, sisebenzisa ulwimi olunzulu lokubonisa imeko ekubhekiswe kuyo.
Ezi ngumzekelo nje wemisebenzi emininzi ekhethekileyo efumaneka kwi-noveli yesiXhosa. Iincwadi nganye zibonisa indlela ezinokubonisa ngayo ulwimi, inkcubeko, nembali yamaXhosa. Ukufunda ezi ncwadi akukukuniki kuphela ulwazi kodwa kunika nethuba lokuba abafundi bazive benxulumene nabo. Ngaloo ndlela, iincwadi eziloluhlobo zinceda ukugcina kunye nokugcina inkcubeko yamaXhosa.
Ukubaluleka kweeNoveli zesiXhosa
I-noveli yesiXhosa idlala indima ebalulekileyo ekulondolozeni, ekugcineni, nasekutshintsheni inkcubeko yamaXhosa. Ziyindlela ebalulekileyo yokuqonda nokufundisa ngembali, ulwimi, nemigaqo yethu. Ngokubhala iintsomi, imbali, kunye namava oluntu, ezi noveli zinceda ekudluleni kwembali yesizwe ukusuka kwisizukulwana ngasinye. Zikwalungiselela ukuba zibe yindlela yokubethelela inkcubeko yamaXhosa, nto leyo enceda ekugcineni ubunikazi besintu. Ukuba abafundi bayazifunda ezi ncwadi, bayakwazi ukukhuthaza ukuba bazive benxulumene ngakumbi.
Ukongeza, i-noveli yesiXhosa idlala indima ebalulekileyo ekuphuhliseni ulwimi lwesiXhosa. Ngokusebenzisa ulwimi olutofotofo, ezi ncwadi zinceda ekuphakamiseni ulwimi, ngoko ke, lukhuthaza nokuba lusetyenziswe ngakumbi. Ababhali badla ngokusebenzisa ulwimi olutofotofo, izaci, nemizekeliso. Ezi zinto zinceda ekugcineni ulwimi lwamaXhosa. Ngenxa yoko, ukufunda ezi ncwadi kunceda ekukhuthazeni ulwimi lwamaXhosa.
Ngaphezu koko, i-noveli yesiXhosa inceda ekwandiseni umbono wethu wehlabathi, inike abafundi ithuba lokufunda ngamava ahlukahlukeneyo nezinto ezibalulekileyo. Ukufunda ngamava ngamava, imicimbi yezentlalo, kunye nembali yamaXhosa, abafundi bangakwazi ukuqonda nokuxabisa iindlela ezahlukeneyo zokucinga nokuziphatha. Oku kunceda ekukhuthazeni ukuqonda kwabanye, ukuba ngumsebenzi olungileyo kakhulu kubudlelwane phakathi kwabantu.
Isiphelo
I-noveli yesiXhosa ngumthombo obalulekileyo wokuqonda inkcubeko yamaXhosa, ulwimi, nembali. Ukusuka kwimvelaphi yayo kunye neempawu zayo, ukuya kwincwadi eziphawulekayo kunye nokubaluleka kwazo, i-noveli yesiXhosa iyinkxaso ebalulekileyo kubomi beluntu lwamaXhosa. Ngokufunda ezi ncwadi, abafundi banokufunda ngamava oluntu lwamaXhosa, kwaye bafunde indlela inkcubeko yamaXhosa eqhuba ngayo. Ngoko ke, sikhuthaza wonke umntu ukuba afunde kwaye azibandakanye kwi-noveli yesiXhosa. Ukwenza njalo kunokuba yindlela entle yokufunda, ukuziqhelanisa nenkcubeko, kunye nokuxabisa imbali yethu. Siyathemba ukuba olu luhlu olungentla lubancedile ukuba baqonde i-noveli yesiXhosa. Masiphumelele, sifunde, kwaye sizibandakanye ezi noveli zibalulekileyo.